Παλαμήδης: Ο άνθρωπος που έγραφε γράμματα χωρίς να τα έχει μάθει

Γράφει ο Κοσμάς Θεοδωρίδης.



Από τα διάφορα σχόλια που είχα στα προηγούμενα άρθρα για την καταγωγή του αλφαβήτου, κάποια που με εντυπωσίασαν περισσότερο αφορούσαν στην εμπλοκή του Παλαμήδους, που έφτασαν μέχρι την ενδιαφέρουσα εκδοχή ότι “τα βγάζω από το μυαλό μου”. Φαίνεται ότι είναι πολύ λίγο γνωστό ότι σε διάφορες από τις παραδόσεις που παραδίδονται από την αρχαία Ελληνική γραμματεία, υπάρχει επώνυμος εφευρέτης για το αλφάβητο. Για να είμαι ακριβής, υπάρχουν διάφορα ονόματα στα οποία αποδίδονται διάφορες ενέργειες σχετικά με τη γραφή και το αλφάβητο, αλλά ξεχωρίζει το όνομα του Παλαμήδους, υιού του Ναυπλίου.


Είναι εντυπωσιακό το πόσο λίγο μελετημένη και πρακτικώς άγνωστη, για να μην πω θαμμένες, είναι αυτή η παράδοση, όπως και όλες οι παραδόσεις που αναφέρουν εφεύρεση του αλφαβήτου από ιθαγενείς Έλληνες. Σε αντιθεση με την (παρ)ερμηνεία ενός χωρίου του Ηροδότου που αποτελεί τη βάση της φοινικικής θεωρίας και η οποία επαναλαμβάνεται ad nauseam λες και αυτό θα μπορούσε να εξαλείψει το γεγονός της ποικιλομορφίας απόψεων στην αρχαία γραμματεία, οποιαδήποτε παραπομπή στις παραδόσεις για εφεύρεση απο Έλληνες σπανίζει και περιορίζεται σε σποραδικές αναφορές. Κάποιες φορές μάλιστα πρόκειται για εσφαλμένες αναφορές ιστολογίων είτε εθνικιστικού χαρακτήρος, είτε αμφιβόλου αξιοπιστίας. Ειδικότερα η παράδοση του Παλαμήδους ωστόσο, θα μπορούσε να λύσει μια σειρά από προβλήματα, σε συνδυασμό με τα υπόλοιπα ευρήματα που έχω προηγουμένως παραθέσει.

Η αρχαία ελληνική γραμματεία διετήρησε διάφορες εκδοχές για την καταγωγή της γραφής και του αλφαβήτου. Το όνομα του Παλαμήδους εμφανίζεται πολλές φορές, είτε ως εφευρέτου του αλφαβήτου, είτε κάποιων από τα γράμματά του. Με την εξαίρεση του Ομήρου που αποφεύγει παντελώς κάθε αναφορά και χρήζει ιδιαίτερης μελέτης, έχουμε διηγήσεις για αυτόν από τα πρωιμότερα κειμενα της κλασικής γραμματείας, όπως λχ στον Στησίχορο που γεννηθηκε τον 7ο πΧ αιώνα. Επειδή προφανώς θεωρώ όπως έχω γράψει στην αρχική μελέτη την εφεύρεση γεγονός σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο, η παράδοση αυτή μου φαίνεται ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα. Ανθολογώ εδώ λοιπόν κάποιες από τις αναφορές στον ήρωα που τον συνδέουν με την εφεύρεση, στο πρωτότυπο και δική μου μετάφραση στην ΚΝΕ (Κοινή ή Κρατική Νέα Ελληνική).

O Στησίχορος που έζησε τον 6ο-7ο αιώνα π.Χ, στα χαμένα σήμερα έργα του, φέρεται ήδη να αποδίδει την εφεύρεση των γραμμάτων στον ήρωα, όπως διαβάζουμε στα Σχόλια στον Διονύσιο:

Στησίχορος δὲ ἐν δευτέρῳ Ὀρεστείας καὶ Εὐριπίδης τὸν Παλαμήδην φησὶν εὑρηκέναι (sc. τὰ στοιχεῖα).

Grammatici Graeci, Scholia in Dionysii Thracis artem grammaticam 783b (13-15)

Ο Στησίχορος στο δεύτερο της Ορέστειας και ο Ευριπίδης, λένε ότι ο Παλαμήδης βρήκε (τα γράμματα της αλφαβήτου)

Στησίχορος δὲ Παλαμήδην εὑρετὴν αὐτῶν ποιεῖται, ᾧ συμφωνεῖ καὶ Εὐριπίδης

ibid 786b (11-12)

Ο Στησίχορος κάνει τον Παλαμήδη να τα βρίσκει (ΣΣ τα στοιχεία), στο οποίο συμφωνεί και ο Ευριπίδης

Πράγματι, όπως έχουμε δει ο Ευριπίδης στη χαμένη του τραγωδία Παλαμήδης, θέλει τον ήρωα να λέει:

τὰ τῆς γε λήθης φάρμακ᾿ ὀρθώσας (ΣΣ και ἁρμόσας και ἀρθρώσας) μόνος,

ἄφωνα καὶ φωνήεντα (ΣΣ. και φωνοῦντα), συλλαβὰς τε θείς,

ἐξηῦρον ἀνθρώποισι γράμματ᾿ εἰδέναι,

Tragicorum Graecorum Fragmenta, Euripides, Nauck, 578

Τα φάρμακα για τη λησμονιά μόνος συνταίριαξα

άφωνα και φωνήεντα, φτιάχνοντας συλλαβές

ανακάλυψα για τους ανθρώπους τα γράμματα να μαθαίνουν

Ο Γοργίας (5ος-4ος αιων. πΧ), στην Ὑπὲρ Παλαμήδους ἀπολογία γράφει:

φήσαιμι δ᾽ ἄν, καὶ φήσας οὐκ ἂν ψευσαίμην οὐδ᾽ ἂν ἐλεγχθείην, οὐ μόνον ἀναμάρτητος ἀλλὰ καὶ μέγας εὐεργέτης ὑμῶν καὶ τῶν Ἑλλήνων καὶ τῶν ἁπάντων ἀνθρώπων, οὐ μόνον τῶν νῦν ὄντων ἀλλὰ ‹καὶ› τῶν μελλόντων, εἶναι. τίς γὰρ ἂν ἐποίησε τὸν ἀνθρώπινον βίον πόριμον ἐξ ἀπόρου καὶ κεκοσμημένον ἐξ ἀκόσμου, τάξεις τε πολεμικὰς εὑρὼν μέγιστον εἰς πλεονεκτήματα, νόμους τε γραπτοὺς φύλακας [τε] τοῦ δικαίου, γράμματά τε μνήμης ὄργανον, μέτρα τε καὶ σταθμὰ συναλλαγῶν εὐπόρους διαλλαγάς, ἀριθμόν τε χρημάτων φύλακα, πυρσούς τε κρατίστους καὶ ταχίστους ἀγγέλους, πεσσούς τε σχολῆς ἄλυπον διατριβήν;

Γοργίας, Ὑπὲρ Παλαμήδους ἀπολογία (30)

Θα μπορούσα επίσης να πω, και αν το έλεγα δεν θα ψευδόμουν, ούτε θα μπορούσε κανείς να με αντικρούσει, ότι όχι μόνο δεν έχω κάνει σφάλμα, αλλά είμαι και μεγάλος ευεργέτης, δικός σας και όλων των Ελλήνων και όλων των ανθρώπων, όχι μόνο όσων τώρα ζουν, αλλά και των μελλοντικών. Γιατί ποιός έκανε τον ανθρώπινο βίο από στερημένο εύπορο και από ατακτοποίητο τακτοποιημένο, έχοντας εφεύρει τις πολεμικές τακτικές, που δίνουν το πιο μεγάλο πλεονέκτημα, και τους γραπτούς νόμους, φύλακες του δικαίου, τα γράμματα, εργαλείο της μνήμης, τα μέτρα και τα σταθμά, επινοήσεις για τη συνεννόηση στις συναλλαγές, τους αριθμούς, που είναι φύλακες της περιουσίας, τους πυρσούς που είναι οι ικανότεροι και πιο ταχείς αγγελιαφόροι, τους πεσσούς, που είναι ευχάριστη διασκέδαση στη σχόλη;

Ο Φιλόστρατος (2-3ος αιών μΧ) στο έργο του “Τὰ ἐς τὸν Τυανέα Ἀπολλώνιον”, ένα έργο κομβικό για την εποχή της παρακμής που γράφτηκε και με το βλεμμα στην αναγέννηση του Ελληνισμού, περιέχει εκτεταμένες αναφορές, αλλά και γράφει μερικές από τις πλέον ποιητικές εκφράσεις για τον Παλαμήδη:

ἔστι δὲ οὗτος Παλαμήδης, ὃς καὶ γράφει μὴ μαθὼν γράμματα.

“Τὰ ἐς τὸν Τυανέα Ἀπολλώνιον”(Γ, XXII)

Αυτός είναι ο Παλαμήδης, ο οποίος γράφει χωρίς να έχει μάθει γράμματα (από κάποιον)

‘Παλάμηδες, ἐκλάθου τῆς μήνιδος, ἣν ἐν τοῖς Ἀχαιοῖς ποτε ἐμήνισας, καὶ δίδου γίγνεσθαι πολλούς τε καὶ σοφοὺς ἄνδρας. ναὶ Παλάμηδες, δι᾽ ὃν λόγοι, δι᾽ ὃν Μοῦσαι, δι᾽ ὃν ἐγώ.’

ibid (Δ, XIII)

Παλαμήδη, ξέχνα την οργή που είχες κατά των Αχαιών και δώσε να γίνουν πολλοί και σοφοί. Ναι Παλαμήδη, δημιουργέ των λόγων, δημιουργέ των Μουσών, δημιουργέ κι εμένα του ίδιου.

“Παλαμήδης εὗρε γράμματα οὐχ ὑπὲρ τοῦ γράφειν μόνον, ἀλλὰ καὶ ὑπὲρ τοῦ γιγνώσκειν, ἃ δεῖ μὴ γράφειν.”

ibid (Δ, XXXIII)

Ο Παλαμήδης ανακάλυψε τα γράμματα όχι μόνο για να γράφουμε, αλλά και για να γνωρίζουμε τι δεν πρέπει να γράφουμε.

Τελευταίο, αλλ’ ουχί έσχατο, ανθολογώ τον Άγιο Αθανάσιο (4ος αιών. μΧ) που γράφει:

τῶν δὲ γραμμάτων τὴν σύνταξιν καὶ ἀριθμοὺς καὶ μέτρα καὶ στάθμια Παλαμήδης ἐφεῦρε

Αθανάσιος Αλεξανδρείας, Κατά Ειδώλων (18)

Βλέπουμε λοιπόν πέραν πάσης αμφιβολίας, ότι η απόδοση στον Παλαμήδη της εφευρέσεως του αλφαβήτου, είναι μια ξεκάθαρη παράδοση μέσα στην αρχαία Ελληνική γραμματεία, από τα πρώιμα κιόλας κείμενά της. Φαίνεται μάλιστα ότι ήταν πολύ κοινή πεποίθηση για αιώνες. Όχι μόνον λοιπόν δεν είναι δικό μου κατασκεύασμα ο Παλαμήδης και η συνδεση του με την εφεύρεση της αλφαβήτου, αλλά μάλλον, όπως θα έγραφε και ο Φιλόστρατος δικό του είμαστε κι εγώ κι εσείς και όσοι γράφουν και διαβάζουν στους απογόνους του αλφαβήτου του: “ δι᾽ ὃν λόγοι, δι᾽ ὃν Μοῦσαι, δι᾽ ὃν ἐγώ”.

Το πραγματικά περίεργο και αινιγματικό είναι γιατί είναι τόσο λίγο γνωστό και τόσο πρακτικώς θαμμένο το γεγονός αυτής της αρχαίας παραδόσεως, όπως άλλωστε και όλων όσες αναφέρουν γηγενείς ως εφευρέτες του αλφαβήτου. Αλλά, αυτό νομίζω ότι μπορεί να είναι ένα άλλο κλειδί του γρίφου και θα επανέλθω σε άλλο άρθρο.

https://meaculpa.gr/palamidis-o-anthropos-pou-egrafe-gramm/?fbclid=IwAR1ipxJ0sK2aZNK7lO3No1NI1E40YJCnr_IhBHyA4sw61GXj6QVgGkqRyVw